Cognitive Bias: การคิดผิดที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวัน

ในชีวิตประจำวันของเรา การตัดสินใจหลาย ๆ ครั้งไม่ได้เกิดจากการคิดอย่างรอบคอบและมีเหตุผลเสมอไป แต่กลับถูกขับเคลื่อนด้วยสิ่งที่เรียกว่า Cognitive Bias หรืออคติทางความคิด ซึ่งหมายถึง กระบวนการที่ทำให้เราใช้วิธีคิดที่เบี่ยงเบนจากเหตุผลที่สมบูรณ์ หรือแม้กระทั่งความจริงที่มีอยู่ อคติทางความคิดเหล่านี้มีอิทธิพลต่อการตัดสินใจในทุกด้าน ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการซื้อของ การเลือกเพื่อน หรือการประเมินสิ่งต่าง ๆ รอบตัว

ระบบการคิดของมนุษย์: ระบบเร็วและระบบช้า

ก่อนที่จะเข้าไปในรายละเอียดของอคติทางความคิดต่าง ๆ เราต้องเข้าใจว่ามนุษย์มีสองระบบในการคิด:

1. ระบบ 1 (คิดแบบเร็ว): ระบบนี้เป็นการคิดที่เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว โดยไม่ต้องใช้พลังสมองมาก ซึ่งมักจะเกิดขึ้นในสถานการณ์ที่ต้องตัดสินใจทันที ตัวอย่างเช่น การเดินบนถนนแล้วหลบหลีกสิ่งกีดขวางที่อยู่ข้างหน้า หรือการตอบคำถามที่รู้จักดี
2. ระบบ 2 (คิดแบบช้า): ระบบนี้ใช้เวลามากกว่า และต้องการการประมวลผลข้อมูลอย่างรอบคอบ ซึ่งมักจะเกิดขึ้นเมื่อมีคำถามหรือปัญหาที่ยากลำบาก ตัวอย่างเช่น การคำนวณหาค่าใช้จ่ายหรือการตัดสินใจในเรื่องใหญ่ เช่น การลงทุนในอสังหาริมทรัพย์

หลายครั้งที่เราใช้ระบบ 1 ในการตัดสินใจ ซึ่งบางครั้งทำให้เกิด Cognitive Bias ที่ส่งผลกระทบต่อการตัดสินใจที่ไม่ดีในชีวิตประจำวัน

ตัวอย่าง Cognitive Bias ที่พบบ่อยในชีวิตประจำวัน

1. Bandwagon Effect (อคติจากการตามกระแส)

หลาย ๆ ครั้งที่เราเลือกที่จะทำสิ่งต่าง ๆ เพียงเพราะคนอื่นทำ หรือกระแสที่กำลังได้รับความนิยมอยู่ โดยที่เราไม่ได้พิจารณาถึงข้อดีหรือข้อเสียของการกระทำเหล่านั้น ตัวอย่างเช่น การซื้อสินค้าแบรนด์ดังเพียงเพราะคนรอบตัวหรือดาราที่เราชื่นชอบใช้สินค้าเหล่านั้น หรือการเข้าร่วมกิจกรรมที่ได้รับความนิยม แม้ว่าเราอาจจะไม่สนใจจริง ๆ ก็ตาม การตามกระแสมักจะทำให้เราเลือกสิ่งที่ไม่ได้เหมาะสมกับตัวเอง เพราะมักจะมีอคติในการมองความคิดของคนอื่นว่าเป็นสิ่งที่ดีที่สุด

2. Beauty Bias (อคติจากความสวยงาม)

คนเรามักจะถูกดึงดูดจากสิ่งที่ดูดี หรือสวยงามก่อนเสมอ ซึ่งส่งผลให้เราอาจจะตัดสินใจผิดพลาดได้เมื่อเราเลือกสิ่งใด ๆ โดยอิงจากรูปลักษณ์ภายนอก ตัวอย่างเช่น เราอาจจะตัดสินใจเลือกซื้อสินค้าจากการออกแบบที่สวยงามหรือบรรจุภัณฑ์ที่น่าดึงดูด โดยไม่พิจารณาถึงคุณภาพหรือความคุ้มค่าของสินค้านั้นอย่างแท้จริง หรือการประเมินคนโดยอิงจากรูปลักษณ์ภายนอก เช่น การมองว่าคนที่สวยหรือหล่อจะเป็นคนที่เก่งกาจหรือมีความสามารถมากกว่าคนที่ดูธรรมดา การให้คุณค่าหรือโอกาสตามความสวยงามอาจจะทำให้เกิดการตัดสินที่ไม่ยุติธรรม

3. Confirmation Bias (อคติยืนยันความเชื่อ)

เมื่อเรามีความเชื่อหรือความคิดบางอย่าง เรามักจะมองหาหลักฐานที่ยืนยันความเชื่อนั้น ๆ และมองข้ามหลักฐานที่อาจจะขัดแย้งกับมัน ตัวอย่างเช่น หากเราเชื่อว่าการดื่มกาแฟเป็นอันตรายต่อสุขภาพ เราก็จะหาบทความหรือข้อมูลที่ยืนยันว่ากาแฟทำให้สุขภาพเสีย แต่เราจะไม่ให้ความสำคัญกับข้อมูลที่แสดงว่ากาแฟอาจจะมีประโยชน์บ้าง การยึดติดกับข้อมูลที่ยืนยันความเชื่อเดิม ๆ ทำให้เราไม่สามารถรับรู้สิ่งใหม่ ๆ หรือปรับเปลี่ยนความคิดเห็นของเราได้

4. Availability Heuristic (การตัดสินจากข้อมูลที่เข้าถึงได้ง่าย)

อคติประเภทนี้เกิดขึ้นเมื่อเราตัดสินใจโดยใช้ข้อมูลที่เราเพิ่งเห็นหรือได้ยินมา ซึ่งอาจจะไม่ใช่ข้อมูลที่ครบถ้วนหรือแม่นยำ ตัวอย่างเช่น หากเราได้ยินข่าวเกี่ยวกับอุบัติเหตุทางเครื่องบินหลายครั้งในช่วงเวลาสั้น ๆ เราอาจจะเริ่มคิดว่าเครื่องบินนั้นอันตราย ทั้งที่ในความเป็นจริงแล้วการเดินทางทางเครื่องบินมีความปลอดภัยสูงมาก เมื่อเปรียบเทียบกับการเดินทางทางรถยนต์

5. Overconfidence Bias (อคติจากความมั่นใจเกินไป)

อคติชนิดนี้เกิดขึ้นเมื่อเราประเมินความสามารถของตัวเองสูงเกินไป ตัวอย่างเช่น การที่เราเชื่อว่าเรามีความสามารถในการขับรถที่ดีกว่าคนอื่นจนทำให้เราไม่ระมัดระวัง หรือการที่เราเชื่อว่าตัวเองสามารถทำงานได้เร็วและมีประสิทธิภาพมากกว่าที่เป็นจริง ทำให้เราวางแผนที่ไม่ได้คำนึงถึงข้อจำกัดหรือความเสี่ยงที่อาจเกิดขึ้น

วิธีจัดการกับ Cognitive Bias

การเข้าใจและตระหนักถึงอคติทางความคิดเหล่านี้จะช่วยให้เราตัดสินใจได้ดีขึ้นในชีวิตประจำวัน ดังนี้:

1. ตั้งคำถามกับตัวเอง: เมื่อเราตัดสินใจบางอย่าง ควรถามตัวเองว่า “ทำไมฉันถึงเลือกสิ่งนี้?” หรือ “ฉันได้พิจารณาทุกตัวเลือกแล้วหรือยัง?”
2. มองหามุมมองที่ต่างออกไป: พยายามรับข้อมูลจากหลายแหล่ง และพิจารณาข้อมูลที่ขัดแย้งกับความคิดของตัวเอง
3. ฝึกคิดแบบช้า: พยายามฝึกใช้ระบบ 2 (คิดช้า) ในการตัดสินใจที่สำคัญ ๆ และใช้เวลาในการประมวลผลข้อมูล
4. ไม่รีบร้อน: ค่อย ๆ ตัดสินใจ ไม่ให้ความรู้สึกหรือกระแสความคิดจากภายนอกมากระตุ้นการตัดสินใจ

Cognitive Bias หรืออคติทางความคิด เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันของเราทุกคน การเข้าใจว่ามีอคติหลายประเภทที่มีผลต่อการตัดสินใจ เช่น Bandwagon Effect, Beauty Bias, Confirmation Bias ฯลฯ จะช่วยให้เราตัดสินใจอย่างมีเหตุผลและไม่ตกอยู่ในกับดักของความคิดที่ผิดพลาด การตั้งคำถามกับตัวเองและพยายามคิดอย่างรอบคอบจะช่วยให้เราเดินทางในเส้นทางที่ดีกว่า